اخبار نامه (تاریخ تالشان)«اخبارنامه»، اثری بی مانند به زبان فارسی نوشته احمد بن خداوردی و حاوی شرح حوادث و رویدادهایی است که در یک دوره تقریبا یکصدساله، از دوره نادرشاه افشار تا اواخر سلطنت فتحعلی شاه قاجار در سرزمین تالشان اتفاق افتاده است. ۱ - انگیزه نگارشمولف در بیان انگیزه خود از نگارش این اثر می‌نویسد: پس من میرزا احمد میرزا خداویردی اغلی در سن هفتاد سالگی بر خود لازم دانسته وصف آبا و اجداد و خود را به رقم تحریر بیاورم که بعد از من اولادان من بخوانند و بدانند.» با توجه به سن مولف، که ظاهرا هفتاد و هفت سال به طول انجامیده است، به نظر می‌رسد، میرزا احمد در سال ۱۲۹۹ ق. شروع به نوشتن کتاب کرده و آن را در ۱۳۰۷ ق. در مدتی کمتر از هشت سال به پایان برده است. ۲ - ساختار کتابکتاب، متشکل از چهار بخش است که بخش نخست آن از دوره نادرشاه آغاز می‌شود و در زمان آقا محمدخان پایان می‌یابد. [۱]
اخبار نامه (تاريخ تالشان) ، احمد بن خداوردى، ص۲۳.
بخش دوم کتاب که وقایع آن به دوره آقا محمدخان اختصاص دارد، با فرار مرتضی قلیخان- برادر آقا محمدخان- به سرزمین تالش آغاز می‌شود که طی آن حاکمیت میرمصطفی خان بر این منطقه به تفصیل بازگو می‌شود. در بخش سوم، شرح مشاهدات نویسنده از دوره دوم جنگ‌های روس و ایران درج گردیده است. در بخش پایانی کتاب، شرح حال نویسنده با اشاره به چگونگی تسلط روس‌ها بر منطقه تالشان و نابودی خاندان میرمصطفی خان و سرانجام این خاندان و نیز جنایات روس‌ها در این خطه بیان شده است. ۳ - گزارش محتوا۱. بخش نخست کتاب، از دوره نادرشاه آغاز و تا زمان آقا محمدخان پایان می‌یابد که میرزا احمد از پدرش، میرزا خداویردی، یا دیگران شنیده و آن را به نگارش درآورده است. نویسنده در این بخش قصد دارد خاندان میرمصطفی خان ، پسر قره خان فرزند میرعباس بیگ را که پس از مرگ نادرشاه به هوای به دست گرفتن قدرت و حاکمیت بر تالش شمالی با سهراب بیگ به رقابت پرداخت، را از نسل پیامبر ، و حاکمیت او بر تالش شمالی را از مقدرات الهی بداند؛ در نتیجه ضمن توصیف ماجرای آمدن میرعباس بیگ از روستای هیر خلخال به تالش شمالی، از ارتباط وی با خداوند سخن می‌گوید که بی گمان داستانی بیش نیست. ۲. بخش دوم کتاب، در دوره آقا محمدخان قاجار، با فرار مرتضی قلی خان ، برادر آقامحمدخان- که مولف آن را رضاقلی خان، برادر فتحعلی شاه ، می‌داند- به سرزمین تالش و حاکمیت میرمصطفی خان آغاز می‌شود که مولف این حوادث را با تفصیل بیشتری از پدرش روایت می‌کند. در این بخش مولف اطلاعات گسترده‌ای از چگونگی درگیری‌های دو دولت روس و ایران در سرزمین تالش ارائه می‌دهد. ۳. بخش سوم کتاب که با مرگ میر مصطفی خان آغاز می‌شود؛ شامل دو بخش است: بخش نخست مطالبی است که مولف به نقل از پدرش نوشته و بخش دوم بیشتر شرح مشاهدات میرزا احمد از دوره دوم جنگ‌های روس و ایران است که به مراتب تفصیل بیشتری دارد. ۴. بخش پایانی کتاب که شرح حال نویسنده و پدرش در دوران پس از جدایی از میرحسین خان، پسر میر مصطفی خان، است، مطالب دست اولی از چگونگی تسلط روس‌ها بر منطقه و نابودی خاندان میرمصطفی خان، تبعید تالشان به سیبری ، بخشش زمین‌های تالشان به فرماندهی نظامی روسی مستقر در منطقه، غارت اموال سرزمین تالش توسط روس‌ها، نیرنگ برادران میرحسین خان برای تسلیم وی به فرمانده روسی لنکران، محدودیت‌های ایجاد شده برای سفر تالشان، مهاجرت اقلیت‌های غیر تالشی از ارانی، ارمنی و روسی به سرزمین تالش و سرانجام اطلاعاتی در مورد بالاخان، حاکم کرگان رود، و علیقلی خان، حاکم تالش دولاب، به خوانندگان ارائه می‌دهد. ۴ - ویژگی کتاباخبارنامه در مقایسه با آثار سایر نویسندگان دیگر ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که عبارتند از: صراحت گفتار، نداشتن تسلط کامل به دستور زبان فارسی ، یکسان به کار بردن حروف مترادفی؛ چون: ق غ، چ ج، ز ض، ح ه و... و در نتیجه داشتن غلطهای املایی متعددی؛ همچون: حیاط حیاتف، هولناک حولناک و... ، تعصب نسبت به مردم مسلمان ایران و زبان فارسی و در برابر بیزاری از روس‌ها. ۵ - وضعیت کتاباخبارنامه نخستین بار در سال ۱۹۵۵ م. توسط موسی اصغرلی ، کارمند ارشد دانشگاه تاریخ آذربایجان شوروی ، به زبان ترکی ترجمه و چاپ شد. علی حسین زاده، کارمند ارشد انستیتو تاریخ آکادمی علوم باکو دوباره آن را به ترکی ترجمه نمود و در سال ۱۹۷۵ م. با الفبای کریل چاپ نمود. نسخه حاضر در برنامه که به کوشش آقای حسین احمدی مورد پژوهش قرار گرفته، حاوی پاورقی‌هایی به قلم وی، نمایه اشخاص، نمایه اماکن و ضمائم می‌باشد. ۶ - منابع مقاله۱. تاریخ روابط خارجی، احمدی، حسین، علوم سیاسی، تابستان ۱۳۸۱، شماره ۱۱. ۲. معرفی‌های گزارشی، آینه پژوهش، مرداد و شهریور ۱۳۸۴، شماره ۹۳. ۷ - پانویس
۸ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |